زرتشتیان، از اقلیت های دینی ایران، تا اواسط دوره قاجاریه مثل اغلب ساکنان ایران از داشتن سواد و مدرسه محروم بودند. آموزش و پرورش در میان زرتشتیان بیش تر آموزش مسائل دینی را شامل می شد. شکل گیری مدارس جدید از زمان ورود نخستین فرستاده پارسیان، «مانکجی لیمجی هوشنگ هاتریا»، عملی شد، او توانست در مدت حضورش در ایران مدارسی را برای کودکان زرتشتی تاسیس کند. بعد از او هم دیگر فرستادگان پارسی از جمله کیخسرو جی خان صاحب کار او را ادامه دادند. ارباب کیخسرو شاهرخ هم در تاسیس مدارس بسیار کوشا بود. مدارس زرتشتیان خاص پسران نبود و مدارسی هم برای دختران زرتشتی تاسیس شد. در این مقاله سعی شده است با رویکردی تحقیقی و تحلیلی تاثیرات مدارس در پیشرفت فرهنگی و اجتماعی زرتشتیان ایران بررسی شود و نشان داده شود که این مدارس زمینه را برای حضور زرتشتیان در عرصه اجتماع ایران فراهم ساختند.

ادویه عمده ترین محصول کشاورزی صادراتی شرق به غرب تا قبل از رنسانس به شمار می ‎آمد. اما با تحولات گسترده عصر رنسانس در مبانی فنی تولید و رشد روزافزون محصولات و مصنوعات اروپایی به ماورای اروپا و افزایش تقاضای غرب نسبت به محصولات مختلف کشاورزی، جوامع شرقی برای تامین هزینه واردات کالاهای مصرفی و سرمایه گذاری های مختلف، راهی جز افزایش تولیدات کشاورزی از طریق انتقال از کشاورزی معیشتی به تجاری نداشتند. یافته های این تحقیق نشان می ‎دهد که ایران در دوره قاجاریه نیز به ویژه از عصر ناصری به بعد، نخستین مراحل کشاورزی تجاری را آغاز و در انتهای آن دوره به توفیقات مهمی دست یافت و مسیری منطقی را در نوسازی پیشه کرد. اما با ظهور عوامل دیگری، این مسیر تغییر کرد و فرآیند نوسازی ایران به مجرای دیگری افتاد.

ورود هنر شیشه گری سنتی به مرحله تولید صنعتی، رویدادی بود که در دوران قاجار پس از گسترش روابط تجاری با غرب و اثرپذیری از انقلاب صنعتی، به وقوع پیوست. با سرعت گرفتن روند تجددگرایی و رشد نرخ تقاضای کالاهای تزئینی متنوع، محصولات کارگاه های شیشه سنتی دیگر پاسخگوی نیازهای جامعه نبود و تدریجا شرایط را برای ورود شیشه به مراحل صنعتی فراهم کرد، اما به چگونگی مراتب این تغییر در کتب موجود کمتر پرداخته اند. از این رو، در پژوهش حاضر کوشش شد تا با واکاوی اسناد، امتیازنامه ها و سایر مدارک مستدل تلاش های دوران قاجار در راستای تولید شیشه و عوامل عقیم ماندن آنها را مورد مطالعه جدی قرار دهد. در نتیجه به دست آمده، مشخص شد که هر چند کارخانه های ایرانی و خارجی تحت الحمایه دولت و نیز کارخانه های خصوصی درصدد پاسخگویی نیازهای روز بازار برآمدند، اما عواملی همچون نبود دانش کافی در زمینه مواد اولیه مرغوب و ذغال سنگ مناسب در داخل کشور، این کوشش را با شکست مواجه کرد. هر چند مزایایی همچون آشنایی شیشه گران با تکنیک های نوین و بهبود فرم محصولات شیشه را سبب گردید.

با ورود اسلام به ایران و به موازات گسترش آن، زرتشتیان با محرومیت های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی مواجه گردیدند. در نتیجه، تعدادی از آنان به دین اسلام گرویدند و تنها گروه اندکی به آیین خویش باقی ماندند و در سرزمین آبا و اجدادی خود اقامت گزیدند. با وجود کاهش تعداد زرتشتیان در ایران تا دوران قاجاریه، در اواخر این دوره آنان نقشی مهم را در امور اقتصادی کشور بر عهده داشتند. بنیان تجارتخانه های مهمی چون جمشیدیان، جهانیان و یگانگی در این دوره بیانگر قدرت اقتصادی زرتشتیان است. این تجارتخانه ها به امور مختلفی از جمله صرافی، بانکداری و زمینداری می پرداختند و با توجه به اشتهار به درستکاری و نیک کرداری، که زرتشتیان بدان معروف بودند، مورد اعتماد مردم و حکومت وقت واقع شدند. با به ثمر رسیدن نهضت مشروطیت، زرتشتیان به عنوان یکی از اقلیت های دینی، ارباب جمشید را، که نفوذ اقتصادی بیشتری داشت، به نمایندگی خود راهی مجلس شورای ملی نمودند. بدین ترتیب، پس از گذشت چندین قرن جامعه زرتشتی ایران از انزوا بیرون آمد. اما رونق تجارتخانه ها چندان دوام نیاورد و مداخلات خارجیان از جمله روس ها باعث رکود و ورشکستگی آنان گردید.

یکی از پدیده های فرهنگی- ادبی دوره قاجار ترجمه متون غیرفارسی به فارسی است. به طور کلی فرایند ترجمه متون به قرون قبل بازمی گردد با این حال شناخت این نهضت در دوره قاجار با تکیه بر منابع موجود، وسعت این نهضت را نشان می دهد. اولین ترجمه های مورد نظر به دوره عباس میرزا برمی گردد. عوامل توجه به این نوع ترجمه ها در فنون و نظام در دوره ناصرالدین شاه متعددتر می گردد. به گونه ای که رشد آگاهی های سیاسی و اجتماعی و گسترش روابط با غرب و حمایت شخص شاه از ترجمه متون، آن را به نهضتی تبدیل می کند که تاثیرات عمده ای بر فضای فکری مخاطبان خواهد داشت. کتب مختلف ترجمه شده نشان دهنده نوع علاقه، نوع نیازهای فکری- فرهنگی آن زمان خواهد گذاشت. همین عوامل در دوره های بعد، یعنی مظفرالدین شاه به بعد شکلی دیگر به خود می گیرد. در واقع تنش سیاسی- اجتماعی دوران مظفرالدین شاه، دوره استبداد صغیر و تحولات مربوط بدان باعث کندی در روند ترجمه متون می شود، از سوی دیگر روابط با فرانسه در بعد فرهنگی و اعزام محصلین به پاریس بحثی جداگانه در فرایند رشد و ترویج زبان فرانسه در ایران عهد ناصری و کتب ترجمه شده فرانسوی است که اکثریت آن را به خود اختصاص می دهد.

مساله مورد تبیین در این مقاله بررسی استقلال نسبی طبقه تجار از حکومت و فرآیند تغییرات طبقاتی آن ها در دوره قاجاریه می باشد. بر این اساس، سوال تحقیق تحت این عنوان «آیا تجار دوره قاجاریه طبقه نسبتا مستقل از حکومت محسوب می شوند؟» بیان شده است. در پاسخ به این سوال و در مقام حل مساله، فرضیه تحقیق با ساختار مفهومی زیر بیان گردیده است: تجار دوره قاجاریه را می توان یک طبقه نسبتا مستقل محسوب کرد به نحوی که تجار تا قبل از عصر امتیازات، یک طبقه اقتصادی، از عصر امتیازات تا انقلاب مشروطه به طبقه اجتماعی و از انقلاب مشروطه تا پایان مجلس اول به یک طبقه سیاسی تبدیل شده اند. در ادامه فرضیات از طریق داده های تجربی که به روش تاریخی گردآوری شده مورد داوری قرار گرفته اند. یافته های تجربی دلالت بر تایید دستگاه نظری این تحقیق دارد.

دوران قاجار، مصادف با نفوذ فرهنگ وهنر و ساخته های صنعت غرب در ایران است. برخی از این اتفاقات، به دنبال تبادلات سیاسی و ورود اختراعات و صنایع جدید نظیر دستگاه های چاپ، دوربین عکاسی و. . . تاثیر به سزایی بر هنر سنتی ایران گذاشت. کلیشه سازی، از شیوه های رایج حاکمان در جهت یکدست سازی فرهنگی و حفظ همبستگی است. این مقاله به روش توصیفی و تحلیلی و با مقایسه دو سند دوره قاجار-یکی دستنویس و دیگری چاپ سنگی-که هر دو مربوط به دهه ی اول قرن چهاردهم هجری است، دستاوردهای جدید صفحه آرایی با توجه به کتاب آرایی سنتی را مورد سوال و تحلیل قرار داده و کلیشه سازی دوره قاجار را که برگرفته از فرهنگ ملی و سیاست گذاری های حکومتی بود، به ویژه درکلیشه های تصویری بررسی می کند. از نتایج این تحقیق آنست که؛ با توجه به تاثیرات چاپ سنگی، یکی از دستاوردهای صفحه آرایی این دوران، کلیشه سازی و ارائه ی الگوهای تصویری مبتنی بر حافظه فرهنگی و علایق مردم و سلیقه های سیاسی و حکومتی است. این کلیشه ها، برداشتی از سمبل های ملی و باستانی و نُسَخ دستنویس هستند که با شکل کارکردی جدید، توسط هنرمندان و دست اندرکاران چاپ سنگی، به دوران معاصر انتقال یافت.

دوره قاجار و مخصوصا عصر ناصری در ایران با تحولات فرهنگی، اجتماعی و سیاسی فراوانی همراه است که همه جنبه های زندگی مردم را تحت تاثیر قرار داد. یکی از این تاثیرات در زمینه کشفیات باستان شناسی و تغییر نگرش مردم به آثار باستانی و تاریخ کشورشان بود. با این وجود، پیش از آنکه حفاری های علمی در ایران آغاز شود ایرانیان با آثار باستانی محیط زندگی شان، تعامل داشتند؛ آن ها آثار باستانی را به افسانه ها و اسطوره ها مرتبط می ساختند یا اینکه جنبه مقدس به آنها می دادند. پس از حضور دلالان عتیقه، مردم بومی گاهی به تجارت اشیاء فرهنگی نیز اقدام می کردند. نگاه مردم به آثار در نگرش آن ها به خود نیز اهمیت داشت. این نگرش در ساخت هویت تاریخی ایرانیان موثر بود و بعدها قسمتی از هویت ملی ایرانیان را تشکیل داد.این پژوهش با روش کتابخانه ای و تحلیل تاریخی به بررسی تاثیر نگاه ایرانیان به میراث فرهنگی در ساخت هویت ملی شان پرداخته است.